GİTAR KUTUSU - JOAQUİN RODRİGO “FANTASİA PARA UN GENTİLHOMBRE”

Joaquin Rodrigo, gitar edebiyatına dört tane gitar konçertosu kazandırmıştır. Solo gitar ve orkestra için “Concierto Aranjuez” ve “Concierto para una fiesta”, İki gitar ve orkestra için “Concierto Madrigal”, dört gitar ve orkestra için “Concierto Andaluz”. Formu hakkında hala karara varılamamış bir eseri daha vardır. “Fantasia para un Gentilhombre” dilimize çevrilişi “Soylu bir bay için fantezi”. Barok dönem İspanyol gitarist ve bestecisi Gaspar Sanz’ın altı küçük eserini baz alan Rodrigo, solo gitar ve orkestra için, dört bölümlü bir süit konçerto yazmayı planlamış ve adının başına “Fantasia” yazmayı tercih etmiştir. Ancak, bu eser gitar dünyasında bir konçerto olarak kabul görmüştür. Son bölümde yer alan “kadans” bölümü bu görüşleri destekler niteliktedir.

Gelelim eserin yazılış hikayesi ve dedikodulara: Rodrigo, ilk yazdığı konçerto olan “Aranjuez”i, yakın arkadaşı Regino Sainz de la Maza’ya ithaf etmiş ve ilk seslendirilişi de arkadaşı Maza tarafından yapılmıştır. Dönemin meşhur ve parlak İspanyol gitaristi Andreas Segovia, eserin kendisine ithaf edilmemesine hafiften bozulmuş ve Paris’te bir konserde karşılaştığı besteciye, bu konu konuyla ilgili serzenişte bulunmuştur. Rodrigo, bu durum karşısında Segovia’ya bir eser sözü vermiş, sonrasında İstanbul-Beşiktaş’lı piyanist hanımı Victoria Kamhi’nin (Rodrigo milli damat bu arada) önerileriyle, “Fantasia para un Gentilhombre” yi yazmış ve Segovia’ya ithaf etmiştir. Ancak “Soylu Bay”ın Segovia mı yoksa Sanz mı olduğu da hala açıklığa kavuşmuş değildir.

Dedikoduları bir kenara bırakalım ve Rodrigo’nun müzikal kimliğine göz atalım biraz: Fransız neoklasisizm akımının etkisinden önce İspanya’daki müzik, flamenco ve zarzuela’dan oluşan İspanyol halk müziğinin yeniden uyanışından ibaretti. İspanyol halk müziğinden değerli müzik eserleri yaratan iki önemli besteci Isaac Albeniz ve Enrique Granados’tur. İspanyollar neoklasisizm’in kültüründen etkilenmemişler, kendi kültürlerine uyarlamışlardır. Böylece casticismo adında yeni bir akım doğmuştur. Casticismo ile ilgili besteciler arasında Manuel de Falla, Joaquin Turina sayılabilir. Bu besteciler 1898 jenerasyonu (Generacion del ’98) olarak bilinirler; her ikisi de Fransa’da eğitim alırken büyük Fransız empresyonistlerinden ve neoklasik stillerinden etkilenmiştir. Bu besteciler kendilerinden sonra gelen bestecileri etkilemişler ve 1920’li yıllarda, kendi gruplarını oluşturmalarına yol açmışlardır. (Generacion del ’27) olarak bilinen gruba Rodrigo da dahildi. Rodrigo, Fransız neoklasisizmi’nden ve casticismo’dan çok etkilenmiş ve uzun yaşamı boyunca neocasticismo adındaki yeni bir müzikal akımın da kurucusu olmuştur. Bu müzikal hareket İspanya İç savaşı ( 1936-39)’da başlamış ve sonrasında devam etmiştir.

Rodrigo, Falla’nın tavsiyesi ve burs alarak gittiği Sorbonne Üniversitesinde müzikoloji tahsil etmiş ve vihuela üzerine bir araştırma yazmıştır. Rodrigo gitar konçertolarında 16. yy madrigalleri, diferencias, Barok gitar müziği ve 18. yy koncerto formlarını kullanarak neocasticismo müzikal arayışlarını gerçekleştirmiştir. Gitar konçertoları, Concierto de Aranjuez, Madrigal ve Fantasia Para Un Gentilhombre, neocasticismo stiline örnek olan eserlerindendir.

Bu ansiklopedik bilgileri verdikten sonra, gelelim tekrar eserimize. Rodrigo’nun, Sanz’ın altı küçük gitar eserini kaynak olarak kullandığını söylemiştik. Neydi bu eserler: Villanos, Fuga 1a  por primer tono al ayre Española, Españoleta, La Cavalleria de Napoles con dos Clarines,  Las Hachas, ve Canarios. Peki Rodrigo bu eserleri dört bölüme nasıl paylaştırdı?

Birinci bölüm- Villano y Ricercare
İkinci bölüm- Españoleta y fanfare de la Caballería de Nápoles / Tempo de Espanoleta
Üçüncü bölüm- Danza de Las Hachas
Dördüncü bölüm- Canario

Birinci bölümde, Sanz’ın orijinal başlığı olan “Fuga 1a  por primer tono al ayre Española” yerine “Ricercare” başlığını kullandı. Bu konuda kişisel bir yorum yapayım, her ne kadar orijinal başlıkta Fuga yazıyor olsa da, kullanılan form Fuga’nın ilkel hali olan Ricercare formu ile daha çok örtüşmektedir. Konunun uzmanı olan Rodrigo’da tercihini “Ricarcare” olarak kullandı. Eser, ilk kez Enrique Jorda yönetiminde ve Symphony of Air Orkestrası eşliğinde, Segovia tarafından seslendirilmiştir (San Francisco,1958).

Bir söyleşide, Rodrigo’ya eseri sorulduğunda verdiği cevap, şarap severleri memnun edecek  niteliktedir: “Sanz’ın eski, yıllanmış şaraplarını, 20. yy.’ın armonik tadlandırıcılarıyla, bozmadan ustaca çeşnilendirdik ve çekici orkestral renklerle şişeledik.”

Rodrigo, bu eserini yazarken, barok dönem “süit” anlayışından yola çıkmış ve Sanz’ın gitar parçalarından bir “süit konçerto” formu oluşturmuştur. Parçaları seçerken, tonaliteleri değiştirmeden almış, ancak tüm bölümlerde, cümle ve motiflerle oynamıştır. Kimi zaman yalnız gitarı kullanmış, bazen orkestraya görev vermiş, bazen de hem orkestra hem de gitarı birlikte çaldırmıştır. Cümle ve motifleri aynen kullandığı pasajlarla beraber, Sanz’ın  cümlelerinden türettiği, ya da tamamiyle kendisine ait konu ve cümlelere de yer vermiştir. Zaman zaman, cümle, motif ve bunların varyasyonlarını üst üste getirmiş, bazen de “kanon” tarzında orkestraya dağıtmıştır.

Cümle sayıları açısından, Sanz’ın parçalarına oranla oldukça kabarık sonuçlara varıldığı görülmektedir. Bunda başlıca etken, form açısından basit bir yapıya sahip olan parçaların, Rodrigo tarafından genişletilip, işlenmesiyle oldukça kompleks bir yapıya dönüşmüş olmasındadır. Bu sonuçta, orkestranın ve bugünkü gitar tekniğinin katkılarının da, önemli bir rol oynadığını söylememiz gerekir.

Biçim ve melodik yapıya bakıldığında, ortaya konan eserin, Rodrigo’nun köklerinden esinlenerek yazdığı özgün bir eser olduğu fikrine varılabilir. Ayrıca elde edilen sayısal sonuçlara bakıldığında, Sanz benzeri, Sanz’dan türettiği ya da kendi ürettiği cümle ve motiflerin, toplamda öne geçmesi de, bu fikri desteklemektedir. Ancak, Sanz’a duyduğu saygı, onun melodilerini büyük ölçüde kullanmasından; Ritmik, melodik ve hatta armonik sadâkattan anlaşılmaktadır.

Eserin yazıldığı yıllarda, post modern müzik örnekleri uç noktalara varan örneklerle doluydu.

Ancak Rodrigo’nun diğer eserlerinde olduğu gibi, bu eserinde de kendi kültürünün geleneksel yapısından beslendiği söylenebilir. Zaten kurucusu olduğu “Neocasticismo” ekolünün üslubu bunu gerektirmektedir. Müziğinde hem İspanyol halk müziği (Flamenco) hem de Rönesans ve Barok, Saray müziğinin etkilerine rastlanması, kendisinin bilinçli bir tercihidir. Tonal yapıyı seçmesi onun modern müzik anlayışından ödün vermesi anlamına gelmez. Eserlerinde kullandığı çağdaş kurgu ve tonaliteye ters düşmeyen disonans armoni, onun modern müzik anlayışının göstergeleridir. Yaptığı müziğin toplum tarafından kabul görmesi, müziğin haz verme işlevi ve anlaşılabilirliğini ön planda tuttuğunu göstermektedir. Rodrigo için melodi olmazsa olmazlardandır. Eski Yunan’dan günümüze, felsefecilerin müzik üzerine söylemleri, melodinin en önemli ögelerden biri olduğu yönündedir.

Doğal bir ihtiyaç olan bu gelenek duygusu, bir bestecinin yüzyıllar ötesinden eski bir ustasıyla kendi arasında bulunduğu akrabalığı doğrulamak istemesiyle karıştırılmamalıdır. Ustadan aldığı mirası, yaşadığı çağın gereklerine uygun olarak yenileştirmek. İşte yapılanın özeti bu olsa gerekir.

Rodrigo “Fantasia Para Un Gentilhombre” adlı eserini şu sözlerle tanımlar:

“Eğer Sanz bu müziği dinlediğinde ‘Bu tam ben değilim, ama kendimi duyabiliyorum’ derse, idealim gerçekleşmiş olacaktır.”

Bu eseri merak edenler, usta bir gitarist olan David Russell’ın yorumundan aşağıdaki linkten izleyebilirler: