RADYO VE DÜNYA BARIŞI ÜZERİNE BİR DENEME

19. yüzyıla geçerken radyo, dünyamızı birbirine sesler ve müziklerle bağlayacak icatlardan biri olacağını ilan etmişti. Basit, alçak gönüllü, etkin ve güçlü…
21. yüzyılın 15. yılında radyonun biçimleri değişmiş olsa bile hala basitliği ve etkinliğiyle en yaygın iletişim aracı olmayı sürdürüyor…

Sık sık içimiz daralarak nefes aldığımız şu günlerde yine can pazarı yaşanıyor dünyamızda. Barış, adalet ve özgürlük isteyen milyarların karşısında aslında sadece kendi çıkarlarını gözeten kâr ve ayrımcılık üzerine kurulu gruplar var. Oysa barış dolu bir dünya, kazanımların en güzeli. Küreselleşen sistemler, özgür ve özgün eserler vermek isteyenlerin işini kolaylaştıran teknolojiler sunuyor. Söyleyecek sözü ve paylaşacak müziği olanlar kayıt, montaj ve yayın uygulamalarındaki son gelişmeleri kullanarak dinleyicisine ulaşmak istediğinde hala en ucuz, en hızlı medya olan radyoyu tercih ediyor. Ve radyo, karasal yayındaki gücüne internetin gücünü de katarak artık daha etkin ve yaygın.

Oysa 1. Dünya Savaşı sırasında asıl gelişimini tamamlayan radyoyu ülkesi Almanya’da ilk kez dinleyen Brecht, izlenimlerini şöyle kaleme almıştı;

"İlk başta, kuşkusuz, bu ses üretiminin nereden çıktığını soruyordu insan kendi kendine; ancak bu şaşkınlık hemen bir diğerine yerini bırakıyordu: bize havadan gelen bu sesler neydi? Tüm dünyaya bir Viyana valsini veya bir yemek tarifini ulaştırabilmek, bunu yaparken de deyim yerindeyse gizli kalabilmek, dev bir teknik başarıydı." diyerek teknik ile başlayan düşüncelerini içerik ile ilgili şu cümleleriyle sona erdiriyor:

Söyleyecek bir şeyi olan, dinleyici bulamamaktan yakınıyor. Ama dinleyiciler için asıl yakınılacak, kendilerine söyleyecek bir şeyleri olan kimseyi bulamamalarıdır.

Brecht’in radyo için can alıcı sanatsal sorular sorduğu 1927 yılının hemen öncesinde, Türkiye’de de radyo yayıncılığı serüveni başlamıştı. Amatör telsizci Hayrettin Hayreden’in yaptığı bir radyo, Atatürk Orman Çiftliği’nde test edilirken, Rus Radyosu’nun yayınıyla karşılaşılınca Mustafa Kemal Atatürk’ün yorumu şöyle olmuştu; ‘ Efendiler… Bakın propaganda yapıyorlar…’

İki dünya savaşı arasında sanatı, özellikle tiyatro ve müziği radyo için nasıl kullanmalı ve radyoyu sanat için nasıl kullanmalı soruları ile denemeler yapılmıştı. Birdenbire herkese her şeyi söyleyebilmek fırsatı ortaya çıkmıştı. Radyo, söylenenlerin ve çalınanların yayılması ile ilişkili her türlü kuruma öykünüp hızla tiyatronun, operanın, müzik kulüplerinin, gazetelerin yerini almıştı. Altın çağında ailelerin vazgeçilmezi olarak dünya kültürlerini, ideolojileri ve tüketim eşyalarını pazarlamak için en önemli araç olmuştu. Bu tecimsel “kakafonik” görevi 2. Dünya Savaşı öncesinde televizyonlar ile paylaşmaya başlamıştı. Orson Welles, 20. yüzyılın en önemli radyo olaylarından biri kabul edilen H.G. Wells’in The War Of The Worlds / Dünyalar Savaşı adlı canlı performansını A.B.D.’de Mercury Theatre ekibi ile 1938 yılında radyodan yayınlamıştı. Marslıların dünyayı işgal etmesine dayanan oyun, son dakika haberiymiş gibi başlamış ve tüm radyo dinleyicilerini inandırmıştı. Ne yazık ki ertesi yıl yine kendi çıkarları peşinde koşanlar sayesinde 2. Dünya savaşı başladı.

…
Kokainoman
eroinoman
nikotinoman
megaloman filan
var ya Hacıbaba,
ben de elli beş yaşında bir radyomanım.
Yani
İlletimiz radyomani
İnsanların seslerini dinliyorum,
Dünyanın dört bucağından bana sesleniyorlar.
Onlarla alakamız uzaktan,
Yaptıkları işler umurumda değil
Bunları nasıl anlattıklarına meraklıyım.
Şarkılarını da seviyorum doğrusu
Hangi dilde, hangi usulde olursa olsun,
Yeryüzünün bütün şarkılarını.
Fakat farkında mısınız?
Şimdi hem şarkı söylüyorlar, Hacıbaba,
Hem de gırtlak gırtlağa harbediyorlar yine.
Nasıl harbettiklerini de bir anlatıyorlar hani,
Sanırsın şarkı söylüyorlar aşka dair.
…

Nazım Hikmet, Memleketimden İnsan Manzaraları (1966-67) şiirinden

Radyo denildiğinde ekolleri belirleyen ilk isim tabii ki BBC. Radyo yayıncılığında birçok ülkeye de örnek olan bu İngiliz kurum, ilk radyo dergilerinden The Listener / Dinleyici ile de tanınmıştı. 1929’da haftalık olarak yayına başlayan derginin amacı radyo kültürünü geniş kitlelere tanıtmak ve programlardan dinleyicilerin haberdar olmasını sağlamaktı. Dergide yazı yazan edebiyatçılar arasında, George Orwell, Bertrand  Russell, George Bernard Shaw, Virginia Woolf da vardı. Hatta Sylvia Plath ilk eserlerini okuyucuyla The Listener sayesinde buluşturma imkânı bulmuştu. İnternette bütün sayıları arşivlenmiş olan dergide, Naming Of Parts / Parçaların Adları adlı savaş karşıtı şiirin yazarı Henry Reed, Şavaş Döneminde Şiir başlıklı bir makale de yayınlamıştı. Samuel Beckett, 1956'dan itibaren All That Fall / Tüm Düşenler ile BBC için radyo oyunları yazmaya başlamıştı. Beckett, zihninde Tüm Düşenler'e dair ilk fikirler oluşmaya başladığı zaman, arkadaşına şu satırları yazmıştı:

Radyo oyunu tekniği üzerine hiç düşünmedim ama geçen gece sakin bir anda dehşet bir fikir aklıma geldi; bir dolu araba tekerleği, ayak sürümeler, nefes nefese... bu fikir bir yere çıkabilir veya çıkmayabilir.

Beckett, BBC için Eski Şarkı (1960), Radyo Oyunu Taslağı I ve II (1961), Sözler ve Müzik (1961) başta olmak üzere birçok radyo oyunu kaleme almıştı. 1962 tarihli Cascando adlı radyo oyununu Invention Radiophonique Pour Musique Et Voix / Müzik Ve Ses İçin Radyofonik Buluş alt başlığıyla Aralık 1961'de önce Fransızca yazmıştı. İtalyanca’da tökezleme, düşme, yıkılma anlamına gelen Cascando bir müzik terimi. Aynı zamanda Beckett'in 1936'da yazdığı bir şiirin de adı;

…
tekrar söylüyorum
öğretmezsen öğrenemem
tekrar söylüyorum bir son var
son defanın bile sonu
yalvarmanın son seferi
sevmenin son seferi
rol yapmayı bilmemeyi bilmenin
söylemenin son seferinin bile bir sonu var
beni sevmezsen sevilemem
seni sevmezsem sevemem
…

Radyo denilince, “radyoseverlerin” aklına gelen ilk şarkı Radio Ga Ga’yı Queen, 1984 yılında yayınlamıştı. Grubun davulcusu Roger Taylor’ın yazdığı bu şarkının ilk dizeleri şöyle;

Yalnız başıma otururum ve ışığını izlerim
Gençlik gecelerine tek dostumla
Ve öğrendiğim her şeyi
Radyomdan dinledim…

Şarkı 20. yüzyılın iki önemli radyo yayınına atıfta bulunmuştu. Orson Welles'in 1938’de The War of the Worlds'den radyoya uyarladığı oyununa ve Churchill'in 1940 yılında House of Commons / Avam Kamarası’nda savaşan dünyaya yaptığı This was their finest hour adlı konuşmasına…

Radyo’ya aşık edebiyatçılardan bir diğeri de Tom Stoppard. Yazar, Pink Floyd’un 1973 tarihli Dark Side of the Moon albümünü, 2013’de savaş karşıtı ve felsefi-komedi olarak radyoya uyarlamıştı. Borusan Klasik radyomuzun da yayına başladığı bu yıla dek radyoda böylesine bir deneme hiç yapılmamıştı. Tom Stoppard eserini şöyle tarif ediyor:

Bir radyo oyunu ile istediğiniz her yere gidebilirsiniz. Klasik anlamda tanımlanmış zaman ve uzay kavramlarından kendinizi tamamen soyutlayabilirsiniz, özgürlüğünüzü yaşayabilirsiniz.

Günümüzde 40 ülkenin radyolarında canlı olarak yayınlanan New York Metropolitan Operası’nın Cumartesi Matineleri radyoculuk tarihinde en uzun süredir yayınlanan klasik müzik programıdır. 1931’den beri sahnelenen operaların radyo yayınına sadece 2. Dünya Savaşı sırasında ara verildi. Bu yazıyı okuduktan sonra Brecht’in öngörüsü ile radyonun bir başka iletişim aracı olan internet ile buluşmasının nerelere varabileceğini dinlemek isterseniz, 24 Ocak 2015’te Puccini'nin La Bohème operası canlı yayınlanacak. (www.metopera.org).

84 yıldır devam eden bu radyo yayın klasiğini Borusan Klasik’te de yayınlamayı ve dinleyicilerimizle birlikte böyle uzun yayın yıllarını yaşayabilmeyi hayal ediyoruz...

Geride bıraktığımız iki yıl içinde Borusan Klasik’te en çok çaldığımız eser Fazıl Say’ın Nazım Oratoryosu’ndan Memleketim başlıklı bölüm oldu. Bu süre içinde memleketimiz ve dünyamızda insanlığın barışa özlemi daha da arttı. Üretken besteci ve yorulmak bilmez piyanist Fazıl Say’ın kendi sosyal medya sayfalarında dikkatimizi çektiği, Fransız film yapımcısı ve yönetmeni Luc Besson, tarihinin en sarsıcı haftalarından birini yaşayan ülkesindeki Müslüman ve yoksul gençlere yönelik açık bir mektup yazdı.;
…
Bir kalaşnikof satın almak 250 avroya patlar ancak bir kalem taş çatlasın 3 avrodur ve senin cevabın bin kez daha etkili olabilir. Gücü ele geçir ve kuralına göre oyna.
…
Yarın, kardeşim, daha güçlü, daha bağlı, daha dayanışma içinde olacağız. Sana söz veriyorum. Ama bugün kardeşim, seninle ağlıyorum.

Radyomuza ve dinleyicilerimize barış ve müzik dolu nice yıllar diliyorum.

Sen küçük kutu, tutun bana kaçalım.
ki taşırken seni evden gemiye, gemiden trene
kırılmasın lambaların.
Düşmanlarım hakkımda atıp tutarken yanındaydın
hem yatağımın hem acımın.
Onların zaferlerinden benim kulaklarımdan geçen,
gece en son sen, sabah ilk ses sen
Söz ver bana birdenbire susmamak için

B. Brecht, Radyo, 1936